Luider dan vandaag kan popmuziek niet meer klinken.
Maar wat is de zin ervan als steeds meer mensen
 geïrriteerd raken?

Nergens klonk geluid in 2008 harder dan in de Marquee-tent van Pukkelpop. Onmogelijk daar tien minuten te blijven staan zonder dat je trommelvliezen tussen hamer en aambeeld terechtkwamen.

Het was een hoogtepunt in de 'loudness war', die al jaren woedt in de muziek. En die dit jaar uitzichtlozer dan ooit werd. Je hoorde in het begin van het jaar overal: 'Luider dan nu kan muziek niet meer klinken. Het maximum is bereikt.' Maar er veranderde niets.

Wat is er aan de hand? Stelt u zich een zomerse namiddag voor in een geurig Limburgs landschap. De wind waait, een vogel fluit, een pikdorser maait in de verte en uw lief zingt een liedje. Al die geluiden hebben verschillende frequenties, die samen een (mooie) dynamiek vormen.
Ineens passeert een tornado, schreeuwen duizend vogels, raast de pikdorser langs en gilt uw lief dat de wereld vergaat. Alle volumes staan plots torenhoog, het geheel vormt één dichte, harde klankbrij. Weg mooie dynamiek, weg zomerse stemming.

Zo ongeveer is het gegaan met de muziek. Vroeger hoorde je in een muziekstuk een brede waaier aan geluidsfrequenties: een zachte gitaar, de piano daartussenin, dan plots een paar harde droge drumslagen, de aanzet van een rollende bas... de klank was erg dynamisch. Vandaag worden die componenten allemaal naar hun maximale volume gehaald. Of voor fans van klassieke muziek: als Tsjaikovski's Ouverture 1812 vandaag zou worden opgenomen, zouden de kanonnen geen verrassing zijn.

Het resultaat van die 'verdichting' is een hard (of in vaktermen 'hot') en ongenuanceerd geluid. Alsof er geen verschil meer is tussen licht en schaduw.

Het gevolg is dat, sinds de vroege jaren 1990, muziek steeds harder en vervolgens overstuurder is gaan klinken. Bob Dylan noemt moderne cd's 'een verschrikking'. Ze bieden alleen maar sound, zegt de zanger, die zelf enkel nog heel sobere countryplaten maakt. Een andere coryfee, Donald Fagen van Steely Dan, drukte het zo uit: 'God vind je in de details. Maar er zijn geen details meer in muziek.'

CONTROLE

Aan de oorsprong van de devaluatie ligt een strijd tussen de radiozenders. In hun pogingen om de aandacht te trekken van zappende luisteraars, komt het erop aan de 'luidste' te zijn. Zelfs als de luisteraar de radio stil zet, moet de muziek nog 'luid' klinken. En 'luid' klink je, als de muzikale informatie 'verdicht' is.

'Vroeger verdichtten we de klank van platen zelf met de compressors die toen op de markt kwamen', zegt Karel Feys, chef techniek van FM Brussel. 'Dat was zo belangrijk dat artiesten die een plaat opnamen in de studio een extra mastering deden om te horen hoe hun plaat op de radio zou klinken. Maar vandaag bepalen de groepen zelf hoe ze op de radio zullen klinken. Ze laten hun platen al zo luid klinken, dat wij niets meer kunnen of moeten doen. Op die manier oefenen ze een vorm van controle uit.'

Hoeveel belang groepen hechten aan hun 'hotte' klank ervaren geluidstechnici nu elke dag. Ronald Brent is geluidstechnicus in de Galaxy Studios. 'Het zijn niet de vakmensen die muziek per se zo hard willen laten klinken,' zegt hij, 'maar veeleer de klanten. Waarom? Een artiest wil klinken als een andere artiest. Een manager wil de plaat de hitparade in. Een platenfirma wil een hippe sound. Ik mix soms een plaat, en als ik dan later de mastering beluister, hoor ik totaal niet meer dat ik eraan gewerkt heb.'

Die evolutie heeft verstrekkende gevolgen. Voor jonge bands bij voorbeeld. 'Je wil je geluid even dynamisch en in your face hebben als de platen in je genre (Justice, Soulwax, Digitalism),' zegt een muzikant van The Brown Acid, 'maar voor je het weet, heb je geen enkele dynamiek meer in je totaalgeluid, omdat alles plat is gemastered.'

The Brown Acid brengt volgend voorjaar zijn debuut uit, en moest kiezen tussen 'een rijke, gedetailleerde sound die misschien niet heel hot is, maar wel draaglijk voor de oren. Of toch maar iets wat even smerig en hard klinkt als de dance-elite. Het probleem is dat die vlakkere, bijna overstuurde klank alleen een oor zal vinden bij de kids die niets anders gewend zijn.'

Dat probleem treft ook oudere artiesten, die hun catalogus tegenwoordig vaak met een nieuwe mastering oppoetsen naar de huidige mode. Daardoor klinken ze eigentijds, maar helaas ook minder genuanceerd. Fans die de échte dynamiek willen horen, moeten steeds verder gaan zoeken naar oude uitgaven. Op het internet kun je boeiende discussies volgen over welke uitgave van een album de beste klank heeft.

Als die oudere platen niet geremasterd zijn, wordt hun klank voor de radio 'opgetrokken' om naast de moderne platen te kunnen staan. Dat zorgt voor ruis, die dan weer weggeknipt moet worden, samen met een deel van de klank. Rijker wordt de muziek er zeker niet van.

'Dynamiek is een instrument', geeft Feys toe. 'Maar vandaag is elke speelruimte verdwenen. Zelfs Radio 1 is bij zijn vernieuwing dit jaar zwaar gaan compressen.'

PROTEST

Brengt die evolutie de muziek schade toe? Daarover is discussie. In moderne popmuziek speelt een dynamische weergave van verschillende frequenties niet zo'n grote rol. Slogans als 'make some noise', 'turn it up' en 'say it loud' zijn niet zomaar credo's van het genre. Het algemeen verspreide gebruik van het compressieformat mp3 heeft het jonge, eigentijdse oor ook gewoon gemaakt aan een weinig genuanceerde klank.

Een meer ervaren popluisteraar als Ronald Brent bekijkt de evolutie wel kritisch. 'Muziek is er het voorbije decennium flink op achteruitgegaan. Zowat alle popmuziek klinkt vandaag eender. Dat heeft niets te maken met de stijl, het volume, of de instrumentatie, maar met de te hoge klankdichtheid.'

Muziekfans roeren zich ook. Ze willen luide muziek horen, maar geen overstuurde muziek. Eerder al liep een online petitie om het album Californication van de Red Hot Chili Peppers, een pionier in de 'loudness war', te remasteren. Echt straf werd het de afgelopen maanden, toen fans van Metallica, dé metalband bij uitstek, online massaal protesteerden tegen de overstuurde klank van het nieuwe album Death magnetic. Hetzelfde verhaal speelde zich de afgelopen maanden af met het nieuwe album van AC/DC.

Ted Jensen, de klanktechnicus van Metallica, gaf al toe dat hij 'niet trots is geassocieerd te worden met Death magnetic'. Wanneer zelfs fans van hardrock en metal hun platen als te hard ervaren, moet er echt iets aan de hand zijn.

Maar naast het verlies aan muzikale dynamiek is er nog een verliespost. Alle muziekprofessionelen weten het: muziek die te 'luid' gemastered is, maakt het gehoor moe. De oren passen zich aan aan een continu sterke drukgolf van klank, en beperken dus hun gevoeligheid voor stille klanken. Wie in een tornado zit, hoort de kreet van een vogel niet meer die hij wel hoort op een ruisvrije zomernamiddag. Dat proces vermoeit de geest en irriteert de zenuwen.

'Radio oefent een continue geluidsdruk uit', zegt Feys. 'Voor een radiozender is het een belangrijke oefening om ervoor te zorgen dat je opgemerkt wordt, maar ook dat je de luisteraar niet vermoeit. Nu alle moderne hitplaten vooral opgemerkt willen worden, is het moeilijk dat evenwicht te bereiken.'

Brent: 'Ik merk het gewoon bij mezelf. Ik kan in de studio de hele dag muziek horen, zonder probleem. Maar in de auto hoor je dan zo'n song waarvan alle frequenties luid staan, wat tot een permanente vervorming leidt. Ik weet het, luide cd's klinken goed boven het geraas van de autosnelweg. Maar je wordt er doodmoe van. En dan zet je de radio uit.'

Peter Vantyghem

Elk jaar gaan in Vlaanderen 6.528 gezonde
levensjaren verloren door geluidshinder.
Ondertussen wordt stilte zo zeldzaam en kostbaar
 dat ze als erfgoed beschermd moet worden.

Van lekkende kranen over Ipods tot schuurmachines,
festivals, auto's en overscherende vliegtuigen
 

Van stilte kun je gek worden. Niet van de stilte van een gastenkamer in een klooster of een winterwandeling op de Hoge Venen, maar van absolute stilte. Van de bijna volledige afwezigheid van decibels of luchttrillingen. Zo'n complete stilte kan alleen in artificiële omgevingen worden gecreëerd. In een isoleercel bijvoorbeeld, om weerspannige terreurverdachten tot bekentenissen te dwingen. De BBC onderwierp bij wijze van experiment enkele vrijwilligers aan zogenaamde sensory deprivation. Na amper dertig uur begonnen ze te hallucineren. Een van de deelnemers beschreef hoe in zijn hoofd muziekinstrumenten klonken, luider en luider, tot het zo'n pijn deed dat hij zijn hoofd tegen de muur stootte om het lawaai te doen weggaan. Het lawaai van de stilte.

Want absolute stilte is onnatuurlijk. Levende wezens hebben geluid nodig om zich te oriënteren, om te communiceren of om gevaar te detecteren. Het hardste geluid dat ooit geregistreerd werd, is van natuurlijke oorsprong. De explosie van de Krakatau produceerde naar schatting 190 decibel en was tot duizenden kilometers ver hoorbaar. 'Vanaf 180 decibels kookt je bloed, vanaf 190 decibels begint je schedel te barsten', zegt dokter Bart Vinck van de afdeling audiologie van de universiteit Gent. 'Geluid kan dodelijk zijn, maar veel mensen ervaren stilte als bedreigender dan geluid.'

1 ZIEK VAN LAWAAI

Dat neemt niet weg dat omgevingslawaai een vreselijke bron van ergernis kan zijn. Met de mechanisering en de verstedelijking van de samenleving is de geluidshinder enorm toegenomen. Vliegtuiglawaai is de inzet van een bitse strijd tussen actiecomités rond Zaventem en de overheid, maar ook tussen de actiecomités onderling, die de vliegroutes liefst over andermans achtertuin zien lopen. Professor Dick Botteldooren van de Universiteit Gent brengt voor de Vlaamse overheid het geluid in kaart. De grootste bron van lawaai in Vlaanderen is het wegverkeer. Op een geluidskaart van het gewest zie je vooral de verkeersassen rood oplichten. Volgens het Milieurapport Vlaanderen was in 2006 maar liefst 34 procent van de bevolking overdag blootgesteld aan geluid boven de 65 decibel, het lawaai van voorbijrijdende auto's. De doelstelling om dat tegen 2007 tot 20 procent te reduceren bleek een illusie.

Niet iedereen heeft daar echter last van. Belangrijker om te meten is de geluidshinder: hoeveel mensen ervaren in welke mate hinder van lawaai? 'Snelwegen produceren veel lawaai, maar relatief minder geluidshinder dan gewestwegen, omdat daar veel meer mensen langs wonen', zegt Dick Botteldooren. Geluidshinder is subjectief, en afhankelijk van een resem factoren zoals de leeftijd of de geluidgevoeligheid van mensen, wat ook weer een persoonlijk gegeven is. Sommigen laten hun slaap voor een lekkende kraan, anderen slagen erin teksten te schrijven op een luidruchtige krantenredactie. Hoe dan ook zegt in 2004 11,8 procent van de bevolking ernstig of extreem gehinderd te worden door lawaai. 17,7 procent zegt tamelijk last te hebben van lawaai. De grootste bron van ergernis is het transport (12,9 procent van de bevolking ondervindt daar in 2007 ernstige hinder van), gevolgd door burenlawaai (6 procent, vooral door huisdieren), recreatie (4,9 procent) en industrie (4,2 procent, vooral door laden en lossen en bouw- en sloopactiviteiten.)

Onschuldig is dat niet, want geluidshinder heeft impact op de volksgezondheid. Gehoorschade is een van de meest voorkomende beroepsziektes. Strikt gecontroleerde arbeidswetgeving kan dit indijken. Moeilijker in te dijken is de schade door omgevingslawaai. Het Mira-rapport schat dat elk jaar in Vlaanderen 6.528 gezonde levensjaren verloren gaan wegens slaapstoornissen en hartziektes als gevolg van lawaai. 'Geluidshinder zorgt voor stress, doet de bloeddruk stijgen en zet het hart onder druk', zegt dokter Vinck. In extreme gevallen kan lawaaioverlast iemand tot waanzin drijven. In Zelzate deed enkele jaren geleden het geluid van een schuurmachine bij een 75-jarige man de stoppen doorslaan. Hij nam een geweer en schoot zijn buurman en -vrouw dood.

Op basis van de metingen van Dick Botteldooren en collega's bindt de Vlaamse overheid de strijd aan met de geluidsoverlast van het wegverkeer. Geluidsschermen, fluisterasfalt, stillere motoren en in de toekomst stillere banden zorgen ervoor dat de geluidshinder op zijn minst niet evenredig stijgt met de extra verkeersdrukte. 'We voeren een continu gevecht om de geluidshinder stabiel te houden, ondanks de forse toename van de mobiliteit. Maar de toestand verbeteren lukt niet', zegt Botteldooren.

2 VERSLAAFD AAN VOLUME

Hoe storend geluid ook kan zijn, het belet de meesten onder ons niet om af en toe forse dosissen lawaai op te zoeken en daar stevig van te genieten. Sommigen verkeren zelfs permanent in de roes van het lawaai, zegt Bart Vinck, die onderzoek voert naar de gehoorschade die optreedt wanneer jongeren te vaak naar te harde muziek luisteren. Vinck laat onder meer studenten geluidsdagboeken bijhouden. 'Ze staan op met de radio, fietsen met de Ipod op het hoofd naar de les en 's avonds naar een fuif of een concert, de volgende morgen staat de Ipod weer de hele dag op het hoofd en 's avonds zitten ze in de bioscoop. Kortom, de geluidsknop gaat niet meer af.'

Sinds de jaren 1970 is door de opkomst van de elektronica de intensiteit en de frequentie van blootstelling aan geluid alleen maar toegenomen, zegt Vinck. 'Dankzij elektronische versterking kan men een goede klankkwaliteit bieden op een steeds luider niveau. In 1977 heeft de overheid beperkingen opgelegd voor elektronisch versterkte muziek in het openbaar. De frequentie van blootstelling is echter veel moeilijker te regelen. Vroeger duurde Rock Werchter een dag, nu vier dagen. Vroeger ging men op zaterdagavond naar de disco, nu van vrijdag tot zondag. Daar zijn de voorbije jaren nog de mp3-spelers bijgekomen, zodat veel jongeren bijna permanent naar muziek luisteren. Er zijn zelfs mp3-spelers op de markt voor gebruik onder water, in de vorm van een toiletpapierhouder of een hoofdkussen, of verwerkt in jeans, skipakken en zelfs lingerie. De kans om vandaag geen muziek te horen is wel bijzonder klein geworden.'

Bart Vinck luidde al vaker de alarmbel over de gehoorschade die daarvan het gevolg is. Vandaag zou één op vijf tieners al onherstelbare hoorschade hebben, tegenover amper één procent in 1970. Na vier dagen Werchter gaat een op de vier bezoekers met hoorschade naar huis, berekende Bart Vinck. In samenwerking met scholen en jeugdorganisaties probeert hij de jongeren te sensibiliseren over het risico. Maar het is een moeilijke strijd, want de schade laat zich pas na veel jaren echt voelen. 'Lawaai is een roesmiddel zoals alcohol en sigaretten,' zegt Vinck. 'Het is verslavend.' Het fysieke proces dat bij ongewenste geluidshinder het hart onder druk zet, zorgt bij muziek voor een lichamelijke kick, zegt Vinck. 'Er is een theorie dat de sacculus, een evenwichtsorgaan in het oor dat we van de vissen erfden, bij luide muziek genotsprikkels naar de hersenen stuurt, hetzelfde soort prikkel dat ook de zin in seks stimuleert. En daar waar de natuurlijke reactie bij 90 decibel zou zijn om te gaan lopen, want er dreigt gevaar, blijven we bij luide muziek staan en zetten we de instinctieve reactie van de spieren om in dansen.'

3 TUSSEN DE OREN

De klinisch psycholoog Erik Mertens is geïntrigeerd door de psychologie van het horen. Hij verklaart de verslaving aan geluid vanuit de psychoanalyse. 'Muziek vertegenwoordigt de levensdrift van jonge mensen. De muziek van hun mp3-speler biedt een kant-en-klare bevrediging voor een pulserende drang. Stilte verdragen ze moeilijk, want dat is een soort uitstel wat wij in de psychoanalyse verlangen noemen. En waarom verzaken aan de drift als men de Ipod gewoon op zak heeft? In die zin is de alomtegenwoordigheid van muziek ook een metafoor voor deze kapitalistische consumptiemaatschappij, waarin alle verlangens meteen moeten voldaan worden. Luister maar naar de repetitieve muziek in winkels. Ze verdooft het bewustzijn en zet aan tot driftig consumeren.'

Sneller, luider, harder, tot het iemand te veel wordt. Tinnitus (oorsuizingen) en hyperacusis (een overgevoeligheid voor lawaai), zijn de keerzijde van deze door lawaai opgepepte consumptie, zegt Mertens. 'Bijna altijd is tinnitus het gevolg van reële gehoorschade. Maar het gesuis dat de meeste tinnituspatiënten horen, is er in werkelijkheid niet. Het is een subjectieve waarneming, waarvoor geen directe, adequate medische behandeling bestaat. Het zit letterlijk en figuurlijk tussen de oren.'

Erik Mertens behandelt veel patiënten met tinnitus en hyperacusis. Hij merkt dat dit soort hoorstoornissen vaak gepaard gaan met depressie, burn-out, stress en slaapproblemen. Tinnitus deprimeert, en angst of stress - die vaak niets met het gehoorprobleem te maken hebben - verergeren de tinnitus. 'Het is een vicieuze cirkel'.

Tinnitus wordt ondraaglijk naarmate de patiënten erop gefixeerd raken, zegt Erik Mertens. Vergelijk het met een vallende druppel die ondraaglijk luid wordt wanneer je er eenmaal op focust. We zijn hypergevoelig voor geluid met betekenis, ongeacht het aantal decibels. Het hoesten van een kind haalt de moeder uit haar slaap, terwijl ze door alle andere geluid heen slaapt. Op gelijkaardige manier kan tinnitus of hyperacusis een paniekerige obsessie worden. Ik probeer die vicieuze cirkel te doorbreken door het suizen los te koppelen van andere zorgen. Zodat het weer wat stiller wordt in hun hoofd.'

4 STILTE ALS ERFGOED

Het verbaast Erik Mertens niet dat er in de maatschappij een toenemende behoefte is aan stilte in en rond het hoofd. Zowat overal ontstaan kleine initiatieven om het lawaai in de wereld te dempen. Dirk Sturtewagen heeft van de stilte zelfs een roeping gemaakt. In 1996 verhuisde de man naar Vollezele, een dorp in het Pajottenland. Bleek dat hij in een streek kwam wonen die de provincies Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant tot stiltegebied wilden uitroepen - inmiddels het eerste officiële stiltegebied Dender-Mark. 'Het is een 28 vierkante kilometer groot gebied waar investeringen en grote ontwikkeling zijn weggebleven,' zegt Sturtewagen, 'met als gevolg een uniek bewaard landschap en een voor Vlaanderen uitzonderlijke rust.'

Sturtewagen noemt stilte trouwens eerder een vorm van 'verstilling', of van 'stil staan' in een almaar hectischer samenleving. Meer een levenshouding dan een hoeveelheid decibels. Want als het louter om decibels zou gaan, worden ook spelende kinderen overlast. Of dreigt de stilte van Dender-Mark een toeristische attractie te worden, een te commercialiseren goed. 'Terwijl wij stilte als een immaterieel erfgoed beschouwen', zegt hij. 'Een erfgoed dat we allen samen als iets waardevols horen te zien. We betrekken daarom de bewoners van de streek bij de ontwikkeling van het stiltegebied, we nodigen kunstenaars uit om de stilte in beeld te brengen, of we brengen mensen uit de welzijns- en gezondheidssector samen om ervaringen uit te wisselen over de heilzame kracht van stilte.'

Sturtewagen bewandelt daarbij de trage weg van de geleidelijkheid en de sensibilisering. Er zijn geen geboden of verboden in het stiltegebied. De rust van Dender-Mark moet een kwaliteit worden die door de mensen spontaan gekoesterd wordt. 'Want uiteindelijk gaat stilte om het terugwinnen van levenskwaliteit.'

www.portaalvandestilte.be